Թուրքիայի անօրինական գաղտնի ռազմական կառույցներն ու կազմակերպությունները

Թուրքիայի անվտանգության համակարգի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ անվտանգության պետական մարմիններից բացի՝ ոչ օրինական դաշտում տարիներ շարունակ ստեղծվել և գործել են գերգաղտնի անվտանգային-հետախուզական տարբեր մարմիններ ու կառույցներ: Նման կառույցների ու ստորաբաժանումների ստեղծումն ու գործունեությունն ակտիվ փուլ են մտել հատկապես 1990-ական թթ., և միայն վերջին տարիներին իրականացված հետաքննությունների արդյունքում է հնարավոր դարձել որոշակիորեն բացահայտել դրանց գոյությունն ու գործունեության որոշ դրվագներ: Դա պայմանավորված է հատկապես «Էրգենեկոն» խմբավորման դատական գործերով և ԱԶԿ-ի («Արդարություն և զարգացում» կուսակցություն) համառությամբ, քանի որ այդպիսի կառույցների ու ստորաբաժանումների գոյությունն ուղղակի սպառնալիք էր ներկայացնում իսլամամետ կուսակցության համար:

Նման կառույցների առկայությունը Թուրքիայում պայմանավորված է եղել դեռ Սառը պատերազմի տարիներին ՆԱՏՕ-ի և ԱՄՆ-ի աջակցությամբ հիմնված մի քանի գաղտնի ստորաբաժանումների գոյությամբ, որոնց հիմնական առաքելությունը երկրի ներսում ձախակողմյան շարժումների ու կոմունիստների դեմ պայքարն էր: Այդպիսի ստորաբաժանումներ գործում էին ՆԱՏՕ-ի անդամ մի շարք պետություններում: Թուրքիայում դրանց վերացման հետ մեկտեղ ի հայտ եկան նոր կազմակերպություններ, որոնց գործառութային շրջանակները փոխվեցին սեփական անվտանգային մարտահրավերներին ու սպառնալիքներին համարժեք:

Դեռևս 1940-ական թթ. վերջերին Թուրքիայից մի խումբ զինվորականներ էին գործուղվել ԱՄՆ հակակոմունիստական պայքարի վերապատրաստման նպատակով, որոնց մասնակցությամբ էլ հետագայում Թուրքիայում ստեղծվում է Հատուկ պատերազմի բաժինը (այսուհետ՝ ՀՊԲ, Özel Harp Dairesi) կամ, ինչպես ընդունված է եղել անվանել, կոնտրգերիլլա խմբերը: 1952 թ. ներկայիս ԱԱԽ-ի նախատիպը հանդիսացող Ազգային պաշտպանության բարձրագույն խորհրդի որոշմամբ ԳՇ-ի կազմում ստեղծվում է Մոբիլիզացիոն հետազոտության խորհուրդը (Seferberlik Tetkik Kurulu), որը սկսում է գործել 1954 թ. սկսած: 1967 թ. այդ կառույցն անվանափոխվում է՝ դառնալով ՀՊԲ, որը յուրահատուկ գաղտնի «բանակ» էր հենց բանակի ներսում: Դրա հիմնական գործառույթը հակակոմունիստական պայքարի կազմակերպումն ու երկրի ներսում ձախերի դեմ տարվող պայքարն էր, ԽՍՀՄ-ի հնարավոր ազդեցության չեզոքացումը: Այդ կառույցի անվանումը կապված է մի շարք աղմկահարույց իրադարձությունների հետ: ՀՊԲ-ի նախկին հրամանատարներից գեներալ Սաբրի Յիրմիբեշօղլուն խոստովանել է, որ 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ը Ստամբուլում և Իզմիրում տեղի ունեցած անկարգությունների հրահրումն ու քրիստոնյաների դեմ գործողությունները կազմակերպված են եղել ՀՊԲ-ի կողմից՝ դա անվանելով «հոյակապ կազմակերպված գործ»։

ՀՊԲ-ն գործունեության լայն դաշտ ստացավ հատկապես 1960-ական թթ. վերջերին և 1970-ական թթ. ընթացքում, երբ Թուրքիայում բավական ակտիվացել էին ձախակողմյան տարբեր շարժումներն ու ծայրահեղական կազմակերպությունները: Երկրում կոմունիստական ու ձախակողմյան շարժումների դեմ պայքարող կոնտրգերիլլա հակապարտիզանական ստորաբաժանումների պայքարը համակարգող ՀՊԲ-ն սերտ կապերի մեջ էր ազգայնական ուժերի՝ մասնավորապես «Գորշ գայլերի» հետ, ինչը նպաստեց նաև այդ ուժի հզորացմանը: ՀՊԲ-ն «Գորշ գայլերին» դիտարկում էր որպես արդյունավետ միջոց ձախակողմյան շարժումների դեմ պայքարելու համար և սկսեց օգտագործել նրանց: 1960-ական թթ. վերջին ՀՊԲ-ի օժանդակությամբ ստեղծվեցին «Գորշ գայլերի» «Կոմանդոս» ճամբարները, որոնք կարևոր դեր խաղացին նրանց ահաբեկչական գործունեության համար: ՀՊԲ-ի և «Գորշ գայլերի» համագործակցության օրինակներից են 1977 թ. Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակի արյունոտ իրադարձությունները, երբ աշխատավորների մայիսմեկյան զանգվածային ցույցի ժամանակ «Գորշ գայլերի» գործողությունների ու սադրանքների պատճառով զոհվեց 3 տասնյակ, վիրավորվեց՝ 100-ից ավելի մարդ:

«Էրգենեկոն» խմբավորման գործով հետաքննության արդյունքում բացահայտվեցին Թուրքիայում տարբեր տարիներին գործած ընդհատակյա գաղտնի, անօրինական որոշ կառույցներ ու կազմակերպություններ, որոնք ներգրավված են եղել հակաօրինական գործողություններում: Դրանցից էր Ժանդարմերիայի հետախուզության և ահաբեկչության դեմ պայքարի կազմակերպությունը (Jandarma Istihbarat ve Terörle Mucadele, JITEM), որը ստեղծվել էր հիմնականում ՔԲԿ-ի դեմ պայքարի համար։

2012 թ. փետրվարին Մալաթիայի «Զիրվե» հրատարակչության գործով դատաքննության ընթացքում առաջին անգամ հիշատակվեց «Թուրքիայի ազգային ռազմավարությունների և գործողությունների վարչություն» (Türkiye Ulusal Stratejiler ve Harekat Dairesi, TUSHAD) գաղտնի կառույցի մասին: ԱՀԿ-ին և մեջլիսին ուղարկված տարբեր իրազեկող նամակներում հաստատվում էր նման կառույցի գոյությունը: Սակայն ԶՈՒ ԳՇ-ն պաշտոնապես հերքում էր TUSHAD-ի գոյության փաստը: Ըստ տեղեկությունների ու ձեռք բերված փաստաթղթերի՝ այդ կառույցն ակտիվ գործել է մինչև 2008 թ. և «Էրգենեկոնի» դատավարությամբ ու բացահայտումներով պայմանավորված՝ ընդհատել իր գործունեությունը: Տարիների ընթացքում այն ենթարկվել է վերակազմավորումների, և դատական ցուցմունքներից մեկի համաձայն՝ 1999 թ. «քաղաքացիականացվել» է ու ներգրավվել քաղաքական որոշ գործընթացներում: Վերջինիս են վերագրվում 2007 թ. գարնանը Թուրքիայի նախագահական ընտրություններում Ա. Գյուլի թեկնածության և ԱԶԿ-ի դեմ կազմակերպված «հանրապետության հանրահավաքները»։

«Զիրվե» հրատարակչության գործով որպես ամբաստանյալ և վկա անցնող Իլքեր Չընարի ցուցմունքների համաձայն՝ TUSHAD-ը կազմավորվել է որպես «Էրգենեկոն» խմբավորման ռազմական թև, և ազգային փոքրամասնությունների ու քրիստոնյաների դեմ իրականացված գործողությունների հետևում կանգնած է եղել այդ կառույցը։

2013 թ. սկզբներին ԱՀԿ-ն թուրքական խորհրդարանի հեղաշրջումների գործով հանձնաժողովին է ուղարկել մի շարք փաստաթղթեր, որոնց համաձայն՝ Թուրքիայի ԶՈՒ հատուկ նշանակության ուժերի (Բոսորագույն սաղավարտներ) մոբիլիզացիոն հետազոտության խորհրդին կից գործել է Կապի, որոնողափրկարարական ստորաբաժանումը (MAK), որը, բացի իրեն վերապահված լիազորություններից (ՔԲԿ-ի հետ համագործակցող տարրերի չեզոքացումն ու մեկուսացումը), գործել է անօրինական դաշտում: Այդ ստորաբաժանման հետ են կապված 2007 թ. նախագահական ընտրություններից առաջ Ա. Գյուլի, Բ. Արընչի և այլոց դեմ մահափորձերի ծրագրման միջոցով երկրում քաոսային իրավիճակի ստեղծման փորձը, քաղաքական հետախուզության իրականացումը: Ստորաբաժանումը Թուրքիայի մի շարք նահանգներում հասարակությանն առանձնացրել է թիրախային երեք խմբերի մեջ:

Թուրքիայի ԶՈՒ ԳՇ-ի ենթակայության տակ տարբեր ժամանակներում ստեղծվել և գործել են մի շարք աշխատանքային-հետազոտական խմբեր, կոմիտեներ ու կենտրոններ, որոնց մեծ մասը դուրս է եղել ԶՈՒ-ի իրավասությունների շրջանակից: Դրանց մի մասը վերաբերում էր ազգային անվտանգության ու արտաքին քաղաքականության ոլորտներին, ինչպես օրինակ՝ Կիպրոսի ու Հունաստանի հետ հարաբերությունների ուսումնասիրման «Հունաստան-Կիպրոս» բաժինը (Yunanistan-Kıbrıs Dairesi), անվտանգության խնդիրների հետազոտությունների «Վստահություն» աշխատանքային խումբը (Güven Çalışma Grubu), հարևան երկրներում հրթիռային ոլորտում սպառազինումն ուսումնասիրելու և հակաքայլեր ձեռնարկելուն նպատակաուղղված «Բարբարոս» աշխատանքային խումբը (Barbaros Çalışma Grubu), քրդերի դեմ պայքարի Արևելյան խումբը (Doğu Çalışma Grubu) և այլն: Սակայն ԳՇ-ի ենթակայության տակ ստեղծված աշխատանքային մի քանի նման խմբերի գործունեությունը, որոնք վերաբերում էին արտաքին քաղաքականությանն ու ներքաղաքական գործընթացներին, դուրս էր մնում բանակի իրավասության շրջանակից: 1990-ական թթ. սա պայմանավորված էր Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում բանակի հրամանատարության ունեցած մեծ ազդեցությամբ, և ԳՇ-ն իրեն էր վերապահում երկրում մի շարք հիմնախնդիրների վերահսկողությունն ու որոշումների կայացումը: Դրանցից էին նույն այդ ժամանակաշրջանում ստեղծված ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների ուսումնասիրման ԵՄ աշխատանքային խումբը, Կովկասում տեղի ունեցող գործընթացների հետազոտության Կովկասի աշխատանքային խումբը և երկրի ներսում հետադիմականության ու քաղաքական իսլամի դերակատարությանը հետևելու նպատակով հիմնված Արևմտյան աշխատանքային խումբը (Batı Çalışma Grubu):