Նորարարության ձախողում. Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմը

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին ադրբեջանական ագրեսիայի արդյունքում սանձազերծված Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմն ավարտվեց նոյեմբերի 9-ի զինադադարով, որը շատ հայեր շտապեցին անվանել կապիտուլյացիա։ Այս պատերազմը վերջին մեծ ռազմական բախումն էր ավելի քան երեք տասնամյակ շարունակվող հակամարտության մեջ: Հակամարտությունը ծագեց 1988 թվականին Խորհրդային միությունում Գլասնոստից հետո և առերեսվեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մեծամասամբ հայ բնակչության ինքնորոշման ցանկությանը: Լեռնային Ղարաբաղի անկախության ձգտումը ուժով ճնշելու Բաքվի փորձերը հակամարտությունը վերածեցին պատերազմի 1992 թվականին: Ի վերջո, Հայաստանի Հանրապետության աջակցությամբ Լեռնային Ղարաբաղի ուժերը ջախջախեցին Ադրբեջանին, ազատագրեցին տարածքի մեծ մասը, ստեղծեցին անվտանգության գոտի՝ վերահսկողության տակ առնելով հարակից ադրբեջանական շրջանները և 1994 թվականին ստիպեցին հրադադարի ռեժիմ հաստատել՝ այդպիսով անկախություն ձեռք բերելով Լեռնային Ղարաբաղի համար (հետագայում վերանվանվեց Արցախի Հանրապետություն): Այս համաձայնագիրը, սակայն, չկարողացավ վերաճել լիարժեք խաղաղության։ Արցախի Հանրապետության և Ադրբեջանի միջև շարունակվող զինված դիմակայությունը, ի վերջո, հանգեցրեց Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմին։

Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմում Արցախի Հանրապետության և Հայաստանի Հանրապետության միացյալ ուժերի պարտության պատճառները բազմաբնույթ են. առաջին հայացքից պաշտպանությանը հատկացվող անբավարար ռեսուրսները և տեխնոլոգիայի, գործողությունների, պատրաստության և մոբիլիզացիայի թերությունները հանգեցրին Հայաստանի ձախողմանը։ Այս թերությունները, սակայն, բոլորն էլ բխում են Խորհրդային միությունից ժառանգած և «լճացող» պատերազմի վրա հիմնված թերի ռազմական հայեցակարգից: Հայեցակարգը այստեղ սահմանվում է որպես գործողությունների իրականացման եղանակներ և մեթոդներ կամ, ինչպես սահմանված է ԱՄՆ պաշտպանության նախարարության կողմից, որպես «հիմնարար սկզբունքներ, որոնք առաջնորդում են ռազմական ուժերը համակարգված գործողությունների մեջ՝ ընդհանուր նպատակին հասնելու համար»: Հայկական ուժերը չկարողացան հարմարվել պատերազմի փոփոխվող բնույթին և գտնել կենսունակ լուծումներ պատերազմի ռազմավարական, գործառնական և մարտավարական մակարդակներում՝ ռազմական նորարարության խոչընդոտների միախառնման պատճառով: Այս խոչընդոտներից ամենաակնառուներն էին քաղաքացիական-ռազմական անհավասարակշիռ հարաբերությունները պաշտպանական կառույցներում և զինվորականների ու նրանց քաղաքական տերերի միջև, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի գլխավոր շտաբի արմատացած արժեքները։ Մինչդեռ առաջին գայթակղությունը կանխեց քաղաքացիական ուժեղ միջամտությունը՝ խթանելու նորարարությունը, վերջինս խոչընդոտեց ռազմական մասնագետների կողմից իրականացվող բարեփոխումների մղումը:

Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմում Հայաստանի պարտությանը տանող ինքնագոհությունը կարևոր դաս է տալիս ժամանակակից զինվորականներին և նրանց քաղաքական տերերին. անհրաժեշտ է ավելի մեծ ներդաշնակություն՝ մեղմելու ռազմական նորարարության և բարեփոխումների հիմնական խոչընդոտները: Այստեղ ներկայացված փաստարկներն ու ապացույցները վկայում են, որ ոչ մի տեսություն չի կարող սպառիչ պատասխաններ տալ ռազմական նորարարության տարբեր իրավիճակներին: Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմի արդյունքների այս ակնարկը բացահայտում է նորարարության բացակայության հետևանքները՝ միաժամանակ դիտարկելով թերի հայեցակարգը՝ որպես պարտության հիմնական պատճառ:

Ադրբեջանի հաղթանակի վերլուծությունը

Պաշտոնյաներն ու վերլուծաբանները ներկայացրել են պատերազմի և Ադրբեջանի վերջնական հաղթանակի մի քանի պատճառ։ Որոշ հայեր դա կապում են Հայաստանի քաղաքական և ռազմական ղեկավարության դավաճանության հետ: Մյուսները պնդում են, որ Ադրբեջանը, Թուրքիան և Ռուսաստանը դավադրություն են կազմակերպել Հայաստանի դեմ՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը մեկընդմիշտ ուժով լուծելու համար: Մյուսները պնդում են, որ Ադրբեջանը մեծածախ ռազմական աջակցություն էր ստանում Թուրքիայից և օգտագործում ահաբեկչական կազմակերպությունների հետ կապված սիրիացի մեծաթիվ վարձկաններ, մինչդեռ Հայաստանին մենակ էր թողել Ռուսաստանը՝ իր անվտանգության երաշխավորը: Հայ քաղաքական և ռազմական իշխանության դավաճանության մեղադրանքների հաստատումը զուտ դավադրության տեսություն է: Հայկական կողմի որոշումներ կայացնողների և օպերատորների շրջանում եղել են «խուճապի և ուշագնացության դեպքեր», սակայն դրանք ֆիասկոյի հանգեցրած խնդիրների հետևանքն են և ոչ հիմնական պատճառը:

Ավելի ռացիոնալ փորձագետները որպես հայկական պարտության հիմնական պատճառ մատնանշում են ադրբեջանական ուժերի թվային առավելությունը հայկական ուժերի նկատմամբ։ Ռազմական գործողությունների սկզբում ուժերի հարաբերակցությունը դիտարկելով՝ պարզվում է, որ պատերազմող կողմերին կարող էին հավասար հնարավորություններ տրվել, ինչի շնորհիվ հայկական կողմը կունենար բավականաչափ պաշտպանական կարողություններ՝ դիմակայելու գրոհին: Վերլուծաբաններից մեկը, վկայակոչելով սպառազինության մի քանի հիմնական համակարգերում Ադրբեջանի սահմանափակ առավելությունը, կանխատեսել էր, որ հակամարտությունը չի հանգեցնի սահմանների լուրջ փոփոխության, քանի որ ոչ մի կողմ ռեսուրսներ չուներ ամբողջական հաղթանակի հասնելու համար:

Այլ վերլուծաբաններ ադրբեջանական հաղթանակը վերագրում են վերջիններիս տեխնոլոգիական առավելություններին։ Զգալի դեր են խաղացել անօդաչու թռչող սարքերը (ԱԹՍ)՝ մեծ կորուստներ պատճառելով հայկական անձնակազմին և զինտեխնիկային։ Անօդաչու թռչող սարքերի օգտագործումը սիրիական և լիբիական հակամարտություններում և Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմում ցույց է տալիս անօդաչու թռչող սարքերի օգտակարությունը հակառակորդի զոհերի առումով՝ անօդաչու սարքերի պատերազմի տեխնոլոգիաների և տեխնիկայի ավելի արագ ինտեգրման մրցավազքում: Ադրբեջանի կողմից անօդաչու թռչող սարքերի հաջող կիրառումը մարտավարական սենսացիա էր և վերահաստատեց օդուժի պոտենցիալ կործանարար ազդեցությունը ցամաքային զորքերի վրա, որը ունի ոչ բարդ հակաօդային պաշտպանություն:

Անհրաժեշտ է նշել, որ հայկական ուժերի հակաօդային պաշտպանության համակարգը չկարողացավ կենսունակ դիմադրություն ցույց տալ, ինչը կապված է ոչ միայն հակաօդային պաշտպանության համակարգերի գույքագրման հետ, այլև նրանց կողմից աջակցվող ուժերի կառուցվածքի հետ: Մատչելի անօդաչու թռչող սարքերը կարող են ռազմաօդային ուժերին տրամադրել կարողություններ երկրորդ ռազմական օդուժի փոխարեն՝ ավանդական օդուժի պահպանման ծախսերի չնչին չափով, իսկ ցամաքային զորքերը, որոնք պատրաստված են «անօդաչու թռչող սարքերով հագեցած» մարտական տարածությունում կռվելու համար, շատ կարևոր են: Լավ պատրաստված և հմուտ անձնակազմը դեռևս ամենակարևոր արժեքն է ժամանակակից մարտադաշտում, և դա առանցքային է զենքի ճիշտ օգտագործման ու թշնամու բախումից պաշտպանվելու տեսանկյունից:

Թերի հայեցակարգ. Հայաստանի պարտության հիմնական պատճառը

Լեռնային Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմը ակնհայտորեն ցույց տվեց, որ հայ զինվորականները կառչած են եղել հնամաշ դոգմաներից, մինչդեռ թշնամին կիրառում էր մանևրային պատերազմի կանոնները: Մինչ հայկական ուժերը կռվում էին այբբենարանի՝ 1989 թվականի ցամաքային գործողությունների խորհրդային հայեցակարգի համաձայն, ադրբեջանական բանակը 2010-ականների սկզբին որդեգրեց թեթև կոմպոզիտային գրոհային ստորաբաժանումների հայեցակարգը։ Այս շարժական խմբերը կարող էին հարձակվել հայկական թիկունքի խորքում գտնվող օբյեկտների վրա: Այս մարտավարությունն ընդգծեց հայկական բանակի մյուս գլխավոր թերությունը՝ շարժական համակցված զինատեսակների և հրետանային ստորաբաժանումների բացակայությունը:

Հայաստանի և Ադրբեջանի պատերազմելու եղանակների անհամապատասխանությունը  առավել ակնհայտ էր Շուշիի համար մղվող պայքարում՝ ռազմավարական կարևորագույն քաղաքի համար, որի գրավումը որոշեց պատերազմի ճակատագիրը: Մինչ ադրբեջանական բանակը կարողացավ իր շարժական գրոհային ստորաբաժանումները բերել Շուշիի մատույցներ՝ փաստացի փակելով բնակավայր տանող ճանապարհները, հայկական հրամանատարությունը ենթադրում էր, որ իր թշնամու հետևակը չի կարող դիմակայել հայկական ստորաբաժանումներին առանց տանկերի, հրետանու և անօդաչու թռչող սարքերի աջակցության։ Խնդիրը խորհրդային ժառանգության ռազմական մտածողությանը և օպերատիվ արվեստին շարունակական ապավինումն էր՝ առանց ուշադրություն դարձնելու հայկական ռազմական մշակույթի առանձնահատկությունների (որը հաղթանակ է ապահովել Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմում) կամ պատերազմի բնույթի և թատերաբեմի առանձնահատկությունների գործառնությունների փոփոխության վրա։ Խորհրդային ռազմական դպրոցը չափից դուրս կենտրոնացած էր մաթեմատիկական ալգորիթմների և օպերատիվ արվեստի վրա, ուստի դժվարանում էր ճշտել վերջինիս և ռազմական ռազմավարության սահմանը՝ փոխարենը շեշտը դնելով կռվի մեջ ծախսվող մարդկային և նյութական ռեսուրսների վրա: