Հայ մտավորականների տեղահանությունը

Հայ մտավորականների տեղահանությունը երբեմն անվանում են Կարմիր կիրակի: Այն Հայոց ցեղասպանության ժամանակ կազմակերպված գործողություն է, որի ընթացքում Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքի հայ համայնքի առաջնորդները, իսկ հետագայում նաև կայսրության այլ համայնքների հայտնի ներկայացուցիչները ձերբակալվեցին և տեղափոխվեցին համակենտրոնացման երկու վայր Անկարայի մոտ՝ ղեկավարվելով ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշայի արձակած հրամանով:

1915 թ. ապրիլի 24-ին Կ. Պոլսում թուրքական իշխանությունների հրամանների հիման վրա ձերբակալվեցին ավելի քան երկու հարյուր հայ մտավորականներ` գրողներ, երաժիշտներ, հրապարակախոսներ, իրավաբաններ, բժիշկներ, պատգամավորներ, այդ թվում՝ Թուրքիայի խորհրդարանի պատգամավորներ: Ապրիլի 29-ին ձերբակալվածների թիվը հասել է 800-ի, որոնք քշվել են Անատոլիայի խորքերը և անլուր տանջանքներից հետո գազանաբար ոչնչացվել Այաշում, Չանղըրիում և մի շարք այլ վայրերում։ Ձերբակալվածներին առանց դատ ու դատաստանի քշում էին աքսորի, նրանց մի մասը զոհվեց աքսորի ճանապարհին, մյուսը՝ տեղ հասնելուն պես: Ցեղասպանության զոհ դարձան գրողներ Գրիգոր Զոհրապը, Դանիել Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Զարդարյանը, Ռուբեն Սևակը, Արտաշես Հարությունյանը, Թլկատինցին, Երուխանը, Տիգրան Չյոկյուրյանը, Սմբատ Բյուրատը, հրապարակախոսներ ու խմբագիրներ Նազարեթ Տադավարյանը, Տիրան Քելեկյանը, Գագիկ Օզանյանը և ուրիշներ:

Շատ քչերը, այդ թվում՝ Վրթանես Փափազյանը և Կոմիտասը, փրկվեցին առանձնահատուկ միջամտության արդյունքում։ Հայ մեծ երգահան Կոմիտասը, որը, չդիմանալով հոգեկան ծանր ապրումներին, խելագարվեց, ազդեցիկ միջամտության շնորհիվ վերադարձվեց Կ. Պոլիս՝ հոգեբուժարան, իսկ ապա՝ Փարիզ, որտեղ և վախճանվեց:

 1915-ի հունիսին Կ. Պոլսի հրապարակներից մեկում կախաղան բարձրացվեց Հնչակյան կուսակցության անդամ 20 նշանավոր մտավորական: Կ. Պոլսի հայ մտավորականության ոչնչացմամբ թուրք իշխանությունները փաստորեն գլխատեցին Թուրքիայի հայ բնակչությունը: 1915-ի մայիս-հունիսին սկսվեց Արևմտյան Հայաստանի (Վանի, Էրզրումի, Բիթլիսի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի նահանգներ), Կիլիկիայի, Արևմտյան Անատոլիայի և այլ վայրերի հայ բնակչության զանգվածային տեղահանությունն ու կոտորածը: Հայ բնակչության տեղահանությունն արդեն հետապնդում էր նրա ոչնչացման նպատակ: Նրանք բոլորը աքսորվեցին և դաժանորեն սպանվեցին:

Համեմատական այն դյուրությունը, որով թուրք ջարդարարներին հաջողվեց իրականացնել Օսմանյան կայսրության հայերի ցեղասպանությունը, բացատրվում է մասամբ հայ բնակչության, ինչպես նաև հայ քաղաքական կուսակցությունների անպատրաստությամբ բնաջնջման հարաճուն սպառնալիքին: Ջարդարարների գործողությունները հեշտացան նաև հայ բնակչության առավել մարտունակ մասի՝ տղամարդկանց զորահավաքով, ինչպես նաև Կ. Պոլսի մտավորականության վերացմամբ: Որոշակի դեր խաղաց նաև տեղահանության հրամանին ենթարկվելը, քանի որ, արևմտահայության հասարակական և կղերական որոշ շրջանակների կարծիքով, չենթարկվելը սոսկ կավելացներ զոհերի թիվը:

Սակայն որոշ տեղերում հայ բնակչությունը հերոսական դիմադրություն ցույց տվեց թուրք ջարդարարներին: Վանի հայերը, դիմելով ինքնապաշտպանության, հաջողությամբ հետ մղեցին թշնամու գրոհները, քաղաքը իրենց ձեռքում պահեցին մինչև ռուսական զորքերի և հայ կամավորականների մոտենալը: Հակառակորդի բազմակի գերակշիռ ուժերին զինված դիմադրություն ցույց տվեցին Շապին Գարահիսարի, Մուշի, Սասունի, Շատախի հայերը: Քառասուն օր ու գիշեր շարունակվեց Մուսա լեռան պաշտպանների հիրավի դյուցազնամարտը Սուեդիայում: Հայերի 1915-ի ինքնապաշտպանական կռիվները ժողովրդի ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսական էջերից են և նպաստել են հայ ժողովրդի որոշ հատվածի փրկությանն ու վերապրումին:

Հայերի ցեղասպանությունն իրականացրին Թուրքիայի կառավարող շրջանները: Նրանք էլ հենց այդ հրեշավոր ոճրագործության՝ XX դ. առաջին ցեղասպանության մեղավորներն են: Իր պատասխանատվությունն է կրում նաև կայսերական Գերմանիայի կառավարությունը, որը ոչ միայն տեղյակ էր նախապատրաստվող ոճրագործությանը, այլև նպաստեց դրա իրագործմանը: Գերմանական իմպերիալիզմի մեղսակցությունը նշել են Գերմանիայի առաջադեմ մտավորականներ Յ. Լեփսիուսը, Ա. Վեգները, Կ. Լիբկնեխտը և ուրիշներ:

Փաստորեն հայ մտավորականների ոչնչացումը հայ ժողովրդին իր բնօրրանում բնաջնջելու համակարգված, դիվային ծրագրի մի մասն էր: