Ադրբեջանում միջազգային կառույցների փակման պաշտոնական և իրական պատճառները

2020 թվականի պատերազմից և, հատկապես, 2023 թվականի սեպտեմբերի՝ Արցախի հայաթափումից հետո Ադրբեջանն սկսեց աշխարհին ներկայանալ հաղթողի դիրքերից՝ իրեն իրավունք վերապահելով նույնիսկ հակամարտությունների լուծման «դասեր տալ», հայտնում է «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամը։

Իլհամ Ալիևի վարչակազմը շուտով ձեռնամուխ եղավ Ադրբեջանում գործող միջազգային կառույցների գրասենյակների փակմանը՝ հիմնավորելով «երկիրն արտաքին վտանգներից պաշտպանելու» անհրաժեշտությամբ։ Մարդու իրավունքների ոտնահարմամբ և լրատվամիջոցների հանդեպ բռնաճնշումներով հայտնի ադրբեջանական իշխանությունների կողմից 2023-2025 թվականների ընթացքում արգելվեց միջազգային մի շարք կազմակերպությունների ներկայացուցչությունների և լրատվամիջոցների գործունեությունն Ադրբեջանում։

Փակվեցին կամ փակման վտանգի առջև են «Transparency International»-ի ադրբեջանական մասնաճյուղը, «Transparency Azerbaijan» կոռուպցիայի դեմ պայքարի հասարակական միավորումը, ԵՄ-ի ամենամեծ կրթական փոխանակման ծրագիրը՝ «Erasmus+»-ը և հեղինակավոր կառույցների այլ գրասենյակներ։ Ադրբեջանի իշխանությունները չեղյալ հայտարարեցին «BBC News»-ի, «Sputnik»-ի, «Bloomberg»-ի և «Voice of America»-ի թղթակիցների հավատարմագրումը։

ՄԱԿ-ի հետ համագործակցության առաջնահերթությունների վերանայման պատճառով և Արցախի հարցում կողմնակալ դրսևորման մեղադրանքով՝ Ադրբեջանը մտադրություն հայտնեց փակել այդ կառույցի չորս ներկայացուցչությունները՝ ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիրը (ՄԱԶԾ՝ UNDP), Բնակչության (UNFPA), Մանկական հիմնադրամները (UNICEF) և Փախստականների հարցերով գլխավոր հանձնակատարի գրասենյակը (UNHCR)։ Բաքվի իշխանությունները պատճառաբանեցին, որ «ադրբեջանական տարածքների ազատագրումը, հակաահաբեկչական գործողությունը» և վերջին տարիներին Ադրբեջանի արձանագրած առաջընթացը նրան թույլ են տվել սոցիալական նախագծերի իրականացման գործում հենվել սեփական միջոցների և կարողությունների վրա։ Շեշտվեց նաև, որ Ադրբեջանն արդեն ինքն է դոնորական ծառայություններ մատուցում բազմաթիվ երկրների։

Ընդունելով, որ անկախության առաջին տարիներին ՄԱԿ-ի ծրագրերը նպաստել են երկրի ինստիտուցիոնալ զարգացմանը, ադրբեջանցի պաշտոնյաները մատնանշեցին, որ ՄԱԿ-ը կարող է այդ ռեսուրսները ուղղել ճգնաժամային գոտիներ և երկրներ, որոնք ավելի մեծ կարիքի մեջ են։ Շեշտվեց, որ Բաքուն չունի նաև ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի աջակցության կարիքը, քանի որ իր քաղաքացիներին սեփական միջոցներով կարող է վերադարձնել «ազատագրված տարածքներ»։

Պաշտոնական Բաքուն, մասնավորապես, հայտարարեց, որ Ադրբեջանը կազմակերպության գլխավոր գրասենյակների և առանձին կառույցների հետ գործընկերությունը կշարունակի նախագծային համագործակցության ձևաչափով։ Կշարունակվի համագործակցությունը Կայուն զարգացման օրակարգի շրջանակներում, ինչպես նաև՝ Մարդկային բնակավայրերի և շրջակա միջավայրի ծրագրերի, Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի քարտուղարության և այլ կառույցների հետ։ 2026 թվականին Ադրբեջանը կհյուրընկալի ՄԱԿ-ի կողմից հիմնադրված Համաշխարհային քաղաքային ֆորումը (WUF)։

Բաքուն, փաստորեն, «չներեց» այն իրողությունը, որ ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը 2021 թվականին, չնայած ադրբեջանական կողմի համառությանը, հրաժարվեց այցելել Արցախի Թալիշ գյուղ։ Ադրբեջանում հասարակական կազմակերպության կարգավիճակով գործող ՄԱԿ-ի զարգացման գրասենյակի դեմ լարվածությունը սկիզբ առավ այն բանից հետո, երբ Ծրագրի ներկայացուցիչը հրաժարվեց մասնակցել նաև 2022 թվականի օգոստոսի 27-ին Շուշիում կազմակերպված, «օկուպացիայից ազատագրված տարածքներում վերականգնման և վերակառուցման, ականազերծման և այլ հրատապ խնդիրների ոլորտում իրականացվող աշխատանքներին» նվիրված միջազգային համաժողովին։

Ադրբեջանական կողմի պնդմամբ՝ 2020 թվականի պատերազմից հետո ՄԱԿ-ի ստորաբաժանումները հանձնարարություն են ստացել մուտք չգործել Լեռնային Ղարաբաղի նախկին տարածք։ Բացի այդ՝ 2025 թվականի ՄԱԶԾ ադրբեջանական գրասենյակում բացահայտվեցին օրենքի լուրջ խախտումներ և ֆինանսական անճշտություններ։ Արձանագրվեց, որ տրամադրված դրամաշնորհները չեն գրանցվել «Դրամաշնորհների մասին» Ադրբեջանի օրենքին համապատասխան և որակվեցին որպես անօրինական միջոցներ։ Ադրբեջանական կողմը նաև անհանգստություն հայտնեց Ծրագրի կողմից ֆինանսավորվող գործունեության բովանդակության և շահառուների վերաբերյալ։ ՄԱԶԾ-ն ֆինանսական գործարքներ է իրականացրել ոչ թե ՀԿ-ների, այլ՝ դրանց անդամների, դրանց կողմից վարձված մասնագետների կամ նրանց հարազատների կողմից ստեղծված առևտրային կազմակերպությունների հետ։ Շեշտվեց, որ կազմակերպությունը տվյալներ չի ներկայացրել 2023 թվականին՝ թվով 29 նախագծերի համար դրամաշնորհներ ստացած 23 ՀԿ-ների վերաբերյալ։

Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի (ICRC) տեղական կառույցի գործունեության անհրաժեշտության բացակայության և դրա անօգտակարության հիմնավորմամբ՝ Բաքուն 1992 թվականից գործող այդ գրասենյակին ևս ծանուցեց փակման մտադրության մասին։ Ադրբեջանի և Կարմիր խաչի միջև խնդիրները ծագել են 2020 թվականի սկզբին, երբ Արցախում, առանց Բաքվի համաձայնության, գրասենյակ բացվեց, իսկ Ստեփանակերտում Երևանյան գրասենյակի այդ ներկայացուցչությունը փակելու վերաբերյալ ադրբեջանական պահանջը մերժվեց։

Ադրբեջանական կողմը հետագայում պարբերաբար պնդում էր, թե իբր Կարմիր խաչը մարդասիրական առաքելության քողի ներքո զբաղվում է մաքսանենգությամբ՝ Լաչինի անցակետով տարբեր տեսակի ապրանքներ Արցախ տեղափոխելով։ Բաքուն նույնիսկ քրեական գործ հարուցեց՝ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի աշխատակիցներին մեղադրելով Հայաստանի օգտին լրտեսություն իրականացնելու և ադրբեջանական բանակի գործողությունները բացահայտելու մեջ։

Սակայն, իրականում հենց ադրբեջանական կողմն է խոչընդոտել մարդասիրական այս կառույցի գործունեությանն Արցախում՝ փորձելով նաև ձերբազատվել Բաքվում պահվող հայ ռազմագերիների ու պատանդների հարցերով զբաղվելու Կարմիր խաչի լիազորությունից։ Նշենք, որ Կարմիր խաչը միջազգային միակ անկախ կազմակերպությունն է, որը որոշակի պարբերականությամբ այցելում էր Բաքվում պահվող հայերին և հնարավորություն ստեղծում կապ ապահովելու վերջիններիս ընտանիքների հետ։

Տարեսկզբին՝ Դոնալդ Թրամփի՝ ԱՄՆ նախագահ ընտրվելուց հետո, Բաքուն ամերիկյան կողմին ծանուցեց իր տարածքում ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) գործունեության դադարեցման վերաբերյալ։ Ավելի վաղ՝ այդ երկրի ԱԳ նախարարը հայտարարեց, թե ամերիկյան կազմակերպությունն Ադրբեջանում գործելու իրավական հիմքեր չունի։ Բաքուն դժգոհեց, թե «USAID»-ն Ադրբեջանում սեփական շահերն է առաջ մղում։ Փոխարենը՝ հնարավոր համարեց վերականգնել համագործակցությունը կառույցի հետ միայն վերջինիս ղեկավարության փոփոխության, ինչպես նաև՝ Ադրբեջանի ներքին գործերին չմիջամտելու, անկախությունը, ինքնիշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունն ու միջազգային իրավունքները հարգելու վերաբերյալ Բաքվի պահանջներն ընդունելու դեպքում։

2024 թվականի դեկտեմբերին Ղազախստանում Բաքվից Գրոզնի թռչող ադրբեջանական ինքնաթիռի վթարի պատճառով, Մոսկվայի և Բաքվի միջև հարաբերությունների սրման պայմաններում, ադրբեջանական կողմի պահանջով դադարեցվեց նաև «Ռոսսոտրուդնիչեստվո» գործակալության գործունեությունը։ Պաշտոնական տեղեկությունների համաձայն՝ արևմտյան կազմակերպությունների օրինակով «Ռուսական տուն» անվամբ հայտնի այս կառույցի աշխատանքը ևս որակվեց որպես «հետախուզական», իսկ դրա փակման պահանջը՝ «ազգային շահերի պաշտպանությանն ուղղված քայլ»։ Արգելվեց նաև «Սպուտնիկ» և «ՌԻԱ Նովոստի» լրատվական գործակալությունները գործարկող «Ռոսիա Սեգոդնյա»-ի աշխատանքն Ադրբեջանի տարածքում։

«USAID»-ի օրինակով՝ ռուսական կառույցները ներկայացվեցին որպես «փափուկ ուժի» քաղաքականություն վարող և լրտեսություն իրականացնող կազմակերպություններ։ Սակայն, համարվում է, որ Մոսկվայի դեմ Բաքվի նման գործելաոճը նպատակ ունի մեղմացնել արևմտյան կառույցների դեմ Ադրբեջանի ագրեսիվ վարքագծի վերաբերյալ պնդումները։ Ռուսական և արևմտյան լրատվամիջոցների փակումն ադրբեջանական կողմը հիմնավորեց «հավասարության սկզբունքի» խախտմամբ՝ պնդելով, թե Ադրբեջանում կարող են գործունեություն ծավալել միայն այն երկրների ներկայացուցիչները, որտեղ Ադրբեջանը նույն քանակությամբ աշխատակիցներ ունի։ Այսպես՝ ռուսական «Սպուտնիկ»-ին թույլատրվեց ունենալ մեկ թղթակից՝ հաշվի առնելով, որ ադրբեջանական «Ազերթաջ»-ը Մոսկվայում ունի միայն մեկ աշխատակից։

Բաքուն հայտարարեց, որ Ադրբեջանում կարող են արտաքին ֆինանսավորում ստանալ միայն այն երկրների գրասենյակները, որտեղ Ադրբեջանը ևս նույն ոլորտներում ֆինանսական գործարքներ է իրականացնում։

Տեղական և արտասահմանյան լրատվամիջոցների հանդեպ ադրբեջանական իշխանությունների նման վարքագիծը դրսևորվել է ավելի վաղ։ Չնայած միջազգային կառույցների դժգոհություններին՝ այս հարցում իրավիճակը չփոխվեց։ Արդյունքում՝ Ադրբեջանը համեմատվեց Հյուսիսային Կորեայի հետ՝ հաշվի առնելով այն սահմանափակումները, որ ալիևյան վարչակազմը գործադրում է սեփական ժողովրդի, քաղաքացիական հասարակության և արտասահմանյան կառույցների հանդեպ։

Ըստ այդմ՝ տեղին են այն դիտարկումները, որ Ադրբեջանը, մշտապես «մեղավորներ» գտնելու սկզբունքով առաջնորդվող ավտորիտար վարչակարգերի նման, շարժվում է դեպի մեկուսացում։ Այդ երկրում լիակատար վերահսկողության տակ են գտնվում ներքին կյանքն ու տեղեկատվական դաշտը, ֆինանսական մուտքերն ու քաղաքացիական գործընթացները։ Այս ամենն ունի միայն մեկ նպատակ՝ կանխել ընդդիմադիրների ու արտաքին դերակատարների կողմից Ադրբեջանում իշխանափոխության կամ հեղափոխության ձգտումները՝ սահմանափակելով ադրբեջանական հասարակության շփումներն աշխարհի հետ։