Թուրքական «ծուղակը» և Հայոց ցեղասպանության ճանաչման ներկա փուլը 

«Դետք»-ի զրուցակիցն է ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս, թուրքագետ Ռուբեն Սաֆրաստյանը: 

- Հայոց ցեղասպանությունից անցել է 109 տարի: Այս ժամանակահատվածում շատ պետություններ հասցրել են ճանաչել հայերի հետ կատարվածը՝ որպես ցեղասպանություն, պետությունների կողմից ընդունվել են բանաձևեր ու հայտարարություններ: Սակայն նկատելի է, որ վերջին տարիներին էապես նվազել են Ցեղասպանության վերաբերյալ քննարկումները: Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞վ է դա պայմանավորված, և արդյո՞ք Հայոց ցեղասպանության ճանաչման խնդիրն աշխարհում դեռ պահպանում է իր արդիականությունը: 

- Այդ գործընթացը եղել է, կա և կլինի, որովհետև հայ ժողովուրդը միշտ էլ ձգտել է արդարության վերականգնման, Ցեղասպանության ճանաչման ու դատապարտման: Այդ շարժումը միշտ էլ կլինի: Խոսելով այն մասին, թե այդ շարժումը ինչ հանգրվանի է հասել ներկայում, կարող եմ ասել, որ իմ կարծիքով՝ աշխարհի հիմնական, կարևոր երկրները ճանաչել ու դատապարտել են, այսինքն՝ քիչ պետություններ են մնացել, որ աշխարհում հեղինակություն ունեն և չեն ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը: Օրինակ՝ մենք հիշում ենք, որ Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանում այդ հարցը բարձրացվել էր տարիներ առաջ, սակայն «քնեցվեց», ու հիմա հայտնի չէ, թե ինչ փուլում է: 

Կարծում եմ՝ կարևոր երկրները համարում են, որ իրենց բարոյական պարտքը կատարել են Հայոց ցեղասպանության ճանաչման առումով, և էլ ի՞նչ պետք է արվի: Տեսեք, Գերմանիայի օրինակը շատ հետաքրքիր է, որովհետև երկու անգամ է Բունդեսթագը ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը՝ մի քանի տարի տարբերությամբ:  Առաջին բանաձևը շատ լղոզված էր, և եթե ճիշտ եմ հիշում, այնտեղ միայն մեկ անգամ էր նշված Հայոց ցեղասպանություն եզրույթը, երկրորդ անգամ ընդունված բանաձևում արդեն շատ հստակ էր նշվում Թուրքիայի պատասխանատվությունը Հայոց ցեղասպանության համար, և նաև հարց էր դրվում, որ Գերմանիան ևս պատասխանատվություն է կրում, քանի որ կարող էր կանխել, բայց չի կանխել Հայոց ցեղասպանությունը: 

Ես համոզված եմ, որ ճանաչման գործընթացը շարունակվելու է, պարզապես այնպիսի երկրներ են արդեն մնացել, որ կամ ընդհանրապես պատկերացում չունեն Հայոց ցեղասպանության մասին, կամ էլ Թուրքիայից կախման մեջ են: 

Պետք է արձանագրենք, որ այո՛, մեծ հաջողությունների է հասել հայ ժողովուրդը, որ կարողացել է 100 տարի հետո հասնել նրան, որ աշխարհի մի շարք երկրներ ճանաչեն ու դատապարտեն Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ երկրորդ՝ ես համոզված եմ, որ այս գործընթացը կշարունակվի, ինչպես հայկական Սփյուռքի, այնպես էլ Հայաստանի կողմից: 

Այստեղ պետք է նշել, որ Ցեղասպանության ճանաչման գործում հիմնական աշխատանքը միշտ էլ կատարել են Սփյուռքի հայկական համայնքները, բայց կարևոր է, որ Հայաստանը ևս հանդես գա որպես պետություն, որը շահագրգռված է գործընթացի շարունակականության համար: 

- Ցեղասպանության ճանաչմանը զուգահեռ միշտ խոսվում էր այն մասին, որ ճանաչմանը պետք է հետևի հատուցման, ապա հաշտեցման խնդիրը: Արդյո՞ք իրատեսական է այդ հարցերի բարձրացումն ապագայում: 

- Հատուցումը շատ բարդ խնդիր է իրավական առումով, դժվարությունները կապված են միջազգային օրենսդրության հետ: Մի պարզ բան ասեմ. ՄԱԿ-ում 1948 թվականին ընդունված Ցեղասպանության մասին կոնվենցիան հիմնական փաստաթուղթն է, որի վրա հիմնվում են տարբեր երկրների կողմից դատապարտումները, այնտեղ նշվում է, որ պատասխանատվությունը կրում են անձինք, ոչ թե պետությունները: Այսինքն՝ հիմա այդ անձինք չկան, որոնց կարելի է պատասխանատվության կանչել: Իմիջիայլոց, նրանք դատապարտվել են մահվան հենց թուրքական դատարանի կողմից 1919 թվականին: Ստացվում է, որ պետության պատասխանատվության խնդիր 1948 թվի կոնվենցիայում չի դրվում, սա շատ կարևոր խոչընդոտ է: Եվ այս առումով պետք է աշխատել կոնվենցիայի հենց այդ դրույթը փոխելու ուղղությամբ, որովհետև աշխարհում շատերն են դժգոհում դրանից: Պետության պատասխանատվության խնդրի շրջանցումը ամենամեծ բացթողումն է: 

Նաև նշեմ՝ Ռաֆայել Լեմկինը, որը այդ կոնվենցիան ստեղծել է և մեծ ջանքեր ներդրել, որ այն ընդունվի, կարծում էր, որ պետության պատասխանատվության մեխանիզմ պետք է ներդրվի, սակայն քննարկումների արդյունքում այդ խնդիրը դուրս է մնացել կոնվենցիայից, որովհետև Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և ԽՍՀՄ-ը դեմ են եղել դրան: Նրանք վախեցել են, որ դա իրենց դեմ կարող է օգտագործվել, ԱՄՆ-ն՝ տեղաբնիկ հնդկացիների կոտորածների համար, Սովետական միությունում էլ դե կուլակներին վերացրին: Դրա համար կոնվենցիայի վերջնական տեքստի մեջ չի մտել պետության պատասխանատվության խնդիրը: 

Ինչ վերաբերում է հաշտեցմանը, այդ եզրույթն ինձ համար ընդունելի չէ: Ցեղասպանություն իրականացրած, այսինքն՝ հանցագործ պետականությունն ու զոհ պետականությունը իրար հետ չեն հաշտվում: Խոսքը գնում է երկու պետությունների հարաբերությունների կարգավորման մասին, ինչը Թուրքիան ժխտում է: 

- Թուրքիան միշտ նախապայմաններով է հանդես եկել հարաբերությունների կարգավորման հարցում, ինչը շարունակվում է նաև այսօր, երբ այդ նախապայմանները հիմնականում իրագործվել են: Ի՞նչ կասեք այս առնչությամբ: 

- Այդ նախապայմանները հիմա դարձել են պահանջներ: Թուրքիայի հիմնական պահանջը ներկայումս այն է, որ Հայաստանը Ադրբեջանի հետ ստորագրի պայմանագիր Ադրբեջանի առավելապաշտական պահանջների հիման վրա: Եթե դա չի լինում, ապա Թուրքիան էլ ոչ մի քայլ չի ձեռնարկի հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ: Բայց ես կասկածում եմ, որ եթե նույնիսկ դա լինի, էլի չեն անի իրենց քայլը և այդ ժամանակ էլ կբարձրացնեն այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքի» խնդիրը: 

- Հենց այսօր Թուրքիայի նախագահը թուրքական լրատվամիջոցների հետ խոսել է Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման մասին՝ մասնավորապես նշելով. «Տարածաշրջանում այժմ նոր կարգ է հաստատվում։ Ժամանակն է հրաժարվելու անհիմն հիշողություններից, ավելի լավ է գործել՝ ելնելով ներկա ժամանակի իրողություններից։ Հիմա սա հասկանում է նաև Փաշինյանը։ Հիմա իրատեսական հիմունքներով նոր ճանապարհային քարտեզներ ստեղծելու ժամանակն է: Հուսով եմ, որ Հայաստանը կազատվի այն խավարից, որի մեջ նրան ներքաշել է Սփյուռքը, և կընտրի նոր ձեռնարկումների ուղին հանուն պայծառ ապագայի»: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս ելույթը: 

- Նա ասում է այն, ինչ միշտ է կրկնել: Դա նորություն չէ: Ինձ համար անընդունելի է այն, ինչ նա ասում է: Հույս ունենանք, որ Հայաստանի իշխանություններն այդ ծուղակի մեջ չեն հայտնվի: 

- Օրերս իշխանական պատգամավոր Անդրանիկ Քոչարյանի միջոցով օրակարգ բերվեց մի հարց, որ, իբրև, պետք է անուն առ անուն հաշվել Հայոց ցեղասպանության զոհերին: Այդ թեման շուտ լռեցվեց, սակայն կա կարծիք, որ դրանով իշխանությունը հանրային տրամադրություններ էր շոշափում: Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞ւ իշխանությունը նման խնդիր բարձրացրեց:  

- Ես դա համարում եմ անլուրջ, ոչ մասնագետի կողմից կարծիք: Դա ծիծաղելի է, ավելին՝ անընդունելի, և պատճառները շատ են: Նախ՝ Օսմանյան կայսրությունը և երիտթուրքերը տարբեր երևույթներ են, ինչպես Գերմանիան և նացիստները: Նրանք այնտեղ հաշվում էին մեկառմեկ, թե ում են սպանել, իսկ թուրքերը այդպիսի բան չէին անում, և այնտեղ նույնիսկ բնակչության հաշվառում էլ չկար: Այնպես որ, դա անհնարին բան է: 

Այստեղ այլ խնդիր կա, որը հայտնի է աշխարհի ցեղասպանագետներին: Դա անվանվում է թվերի խաղ. տեսեք, ընդունված է, չէ՞, 1.5 միլիոն զոհ, բայց, օրինակ, սրանից մի քանի տարի առաջ մի թուրք պատմաբան էր ի հայտ եկել, որը իբրև թե ուսումնասիրել էր փաստաթղթերը ու եկել եզրակացության, թե սպանվել է ընդամենը 12 հազար հայ, և ամենայն լրջությամբ նա այդ թիվը հրապարակում էր: Հիմա, ենթադրենք, մենք հաշվենք ու ասենք՝ 12 հազար անուն չէ, այլ, օրինակ, 200 հազար, դրանով իսկ մենք կընկնենք թուրքական այդ ծուղակը: Չպետք է այդ խաղի մեջ մտնել: Ցեղասպանության զոհերի թիվը հաստատված է 1.5 մլն, դա ընդունված է աշխարհի կողմից, պատմաբանների և ցեղասպանագետների կողմից, ինչպես, ասենք, ընդունված է Հոլոքոստի զոհերի թիվը համարել 6 միլիոն: