Գեղարդ

Հայկական տեղանունների թյուրքականացումը․ «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամ

Օտար տիրապետությունների հաստատումը Հայաստանում, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային, քաղաքական հետևանքներից բացի, ունեցել է նաև ոչ պակաս վտանգավոր մեկ հետևանք ևս՝ հայկական տեղանունների օտարականացումը, որը կատարվել է փոխառությունների միջոցով։ Հրաչյա Աճառյանի տվյալներով՝ 20-րդ դարի սկզբին Կոստանդնուպոլսի բարբառում կար մոտ 4000 թուրքերեն բառ, Վանի բարբառում՝ 2100, Ղարաբաղի բարբառում՝ 700, Երևանի բարբառում՝ մինչև 800։ Այս մասին տեղեկացնում է «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամը։

Թյուրքական լեզուների թողած ամենամեծ և վտանգավոր ազդեցությունը կրել են պատմական Հայաստանի տեղանունները՝ բնակավայրեր, աշխարհագրական վայրեր, քրիստոնեական սրբատեղիներ և այլն։ Տեղանունների թյուրքացումն սկսվել է 13-րդ դարից և ավելի հաճախակի բնույթ ստացել 16-17-րդ դարերում՝ օսմանյան և սեֆյան տիրապետությունների հաստատմանը զուգահեռ։

Հայկական տեղանունների յուրացումը կատարվել է խոսակցական մակարդակում, երբ դրանք պարզապես հարմարեցվել են թյուրքերենի հնչյունական առանձնահատկություններին՝ ստանալով նոր հնչողություն։ Օրինակ՝ Ագարակ-Էքրեք, Աղստև-Աղստաֆա, Գավառ-Գևեռ, Կարկառ-Գյառգյառ, Հարժիս-Յայջի, Ձագեձոր-Զանգեզուր, Շահապոնք-Շահբուզ, Շիրակ-Շորագյալ, Վանք-Ֆենք, Կումայրի-Գյումրի, Կարս-Ղարս և այլն։

Փոխառություններ են եղել նաև պատճենումների միջոցով, երբ բառն ստեղծվել է այլ լեզվի, տվյալ դեպքում՝ հայերենի համապատասխան միավորի կազմության ընդօրինակմամբ։ Տեղանունների այդ շարքն ամենամեծ խումբն է կազմում՝ Ազնվաձոր-Գեոզալդարա, Աղջկաբերդ-Ղըզղալա, Ամուլսար-Ղըսըրդաղ, Արեգունի-Գյունեյ, Ծաղկուտ-Գյուլլիջա, Կարմիրաղբյուր-Ղըզըլբուլաղ, Ձորագյուղ-Դարաքենդ, Մոխրոց-Քյոմուռլու, Ջերմուկ-Իստիսու, Սև լիճ-Գարա գյոլ և այլն։ Գործընթացները եղել են նաև իմաստային-հնչյունական պատճենումների տեսքով, երբ հայերենից թյուրքերենին անցած անվանումները՝ թե՛ հնչյունական կազմով և թե՛ իմաստով, համապատասխանում են նախաձևին՝ Աղբերք-Աղբուլաղ, Աղխասար-Ախիդաղ և այլն։ Կան տեղանվանումների պատճենումներ, որտեղ թյուրքերեն են թարգմանվել միայն տեղանվան եզրերը՝ պահպանելով բուն անունը՝ Այրիգետ-Այրիչայ-Այրիսու և այլն։

Տարածված էր նաև բնակավայրերին նոր անուններ տալը՝ փորձելով ջնջել նրանց ազգային պատկանելությունը։ Անվանափոխվում էին անգամ քրիստոնեական սրբավայրերը։

Եթե միջնադարում տեղանունների թյուրքացումը տարերային էր, ապա հետագայում, լավ հասկանալով դրա ռազմավարական նշանակությունը, այն միտումնավոր և ուղղորդված բնույթ էր կրում:

Հայկական տեղանունների նախնական, այն է՝ հայկական տարբերակները, կարելի է գտնել ժամանակի պատմագրական բազմաթիվ աղբյուրներում ու քարտեզներում, այդ թվում՝ օսմանյան։

Երիտթուրքական իշխանությունները նույնպես չափազանց կարևորում էին «ոչ մուսուլմանական» տեղանունները վերափոխելու գործը։ Օսմանյան կայսրությունում տեղանունների համակարգված թյուրքացմանն էր նպատակաուղղված 1913 թվականի մայիսի 13-ին ընդունված «Գաղթականների բնակեցման կանոնադրություն» փաստաթուղթը։ Երիտթուրքական կառավարության ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի՝ 1916 թվականի հունվարի 5-ի հրամանագրով պահանջվում էր Օսմանյան կայսրության հայերեն, հունարեն և բուլղարերեն տեղանունները փոխել թյուրքականի։

Սուլթանական, ապա՝ երիտթուրքական ու հանրապետական Թուրքիայի որդեգրած այդ նույն քաղաքականությունն Այսրկովկասի արևելյան հատվածներում և Ադրբեջանի Հանրապետության իշխանության ներքո հայտնված հայկական բնակավայրերի նկատմամբ իրականացրին Մուսավաթական, Խորհրդային Ադրբեջանի և Ադրբեջանի Հանրապետության իշխանությունները։

Այսպիսով՝ հայկական տեղանունների աղավաղման ու սեփականացման ճանապարհով փորձ է արվել վերացնել, ջնջել հայ ժողովրդի պատմությունն ու յուրացնել նրա պատմական ու մշակութային ժառանգությունը։

Ավելացնել նոր մեկնաբանություն

Ավելին հեղինակից

Պուտին
Պուտինն առաջարկել է Ուկրաինայում ժամանակավոր կառավարում մտցնել՝ ՄԱԿ-ի հովանու ներքո՝ պատերազմն ավարտելու համար
ԱԳ
Իրանի և Բրիտանիայի արտգործնախարարները քննարկել են Թեհրանի միջուկային ծրագրի շուրջ բանակցությունները
Թուրք
Կայացել է Պուտին-Էրդողան հեռախոսազրույց. վերջինս առաջարկել է Ուկրաինայի հարցով բանակցություններ կազմակերպել
Գեղարդ
Ադրբեջանի տարածքում վերացվnւմ են քրիստոնեական եկեղեցիները. «Գեղարդ» հիմնադրամը փաստեր է ներկայացնում
Մակրոն
Եվրոպային անհրաժեշտ է Թուրքիա, որը կգնա ժողովրդավարական ճանապարհով. Մակրոն
Արտյոմ
Ալիևը երեկ հերթական անգամ հայ ժողովրդին թիրախավորել է որպես «թշնամի», «բարբարոս», «թալանչի», «ֆաշիստ», իսկ Աղդամն էլ անվանել «Կովկասի Հիրոսիմա». Արտյոմ Տոնոյան
Արցախ
ՀՀ իշխանության անգործությունը անելանելի վիճակ է ստեղծել, որը uպառնnւմ է մեր հայրենակիցների ապագային
Պն
ՊՆ-ում քննարկվել է ԶՈւ կերպափոխման հայեցակարգից բխող օրենսդրական փոփոխությունների ընթացքը
Եմ
Գորիսում ԵՄ դիտորդները ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանին են ներկայացրել սահմանի երկայնքով վերջին զարգացումները
Ֆինլանդիա
Եվրոպան սկսել է համապարփակ պաշտպանության ներդրման աշխատանքները
Սիմոն
ՀՀ-ին պետք են անվտանգության ամուր երաշխիքներ. Սիմոն Պապուաշվիլին՝ խաղաղության համաձայնագրի մասին
Թուրք
Ռուս-ամերիկյան «մեղրամսի» պարագայում Անկարան կկորցնի իր «անփոխարինելի ռազմավարական գործընկերոջ» դերը
Միպ
ՄԻՊ-ը ԵԽ գլխավոր քարտուղարի հետ խոսել է Բաքվում պահվող հայերի մասին
Իրան
Թեհրանն արձագանքել է Իրանի միջուկային ծրագրի վերաբերյալ Թրամփի նամակին
Արաղչի
Հաջող այց եմ ունեցել Երևան, քննարկվել են տարածաշրջանային հարցեր. Իրանի ԱԳ նախարար
Ինքնաձիգ
Հայաստանում զե՞նք է արտադրվելու․ «Հրապարակ»
Անտեր
Ալիևը իր 15 րոպեանոց ելույթում հայերի մասին արտահայտվելիս 11 անգամ կիրառել է «թշնամի» եզրույթը. ադրբեջանագետ
Մակրոն
Եվրոպական երկրներն «օժանդակ ուժեր» կուղարկեն Ուկրաինա. Մակրոն
Այմն
ԱՄՆ կրոնական ազատության հանձնաժողովը փաստել է Ադրբեջանի կողմից հայկական պատմամշակութային հուշարձանների ոչնչացումը
Արշավիր
Արշավիր Շիրակյան. «Նեմեսիսի» լեգենդը
Տաթևիկ
Մեզ թուղթ պետք չէ. մենք կարող ենք սուրճ պատվիրել և դիտել, թե ինչպես է ՀՀ-ն կատարում Ադրբեջանի բոլոր պայմանները. ադրբեջանական ԶԼՄ
Զել
Ֆրանսիան Ուկրաինային 2 մլրդ եվրոյի ռազմական օգնություն կհատկացնի. Մակրոն
ԱԳ
Երևան-Բաքու կարգավորումը լայն հեռանկարներ կբացի Հրվ. Կովկասի աշխարհառազմավարական զարգացմամբ հետաքրքրված այլ երկրների համար. Ղազախստանի ԱԳ նախարար
Գազա
Գազայում իսրայելական հարձակման հետևանքով զոհերի թվում է նաև ՀԱՄԱՍ-ի խոսնակը
Պուտին
Պուտինը Դումա է ներկայացրել Իրանի հետ ռազմավարական գործընկերության պայմանագիրը
Տաթևիկ Հայրապետյան
«Արևմտյան Ադրբեջանը» զուտ խոսույթ չէ, դա հստակ մշակված պետական զավթողական ծրագիր է, որն ուսուցանվում է նաև ադրբեջանական դպրոցներում. Հայրապետյան
Հարված
Իսրայելական օդուժը հարվածներ է հասցրել Սիրիային ու Լիբանանին
Ռուս
Հայաստանը պետք է ընտրություն կատարի ԵԱՏՄ-ի և ԵՄ-ի միջև. 2 աթոռին նստել չի հաջողվի. Օվերչուկ
Թուրք
Ալիևները մեկնել են Արցախ
Միրզոյան
Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղության համաձայնագիրը բեկումնային կլինի. Արարատ Միրզոյան