Գեղարդ

Հայկական տեղանունների թյուրքականացումը․ «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամ

Օտար տիրապետությունների հաստատումը Հայաստանում, ժողովրդագրական, սոցիալ-տնտեսական, մշակութային, քաղաքական հետևանքներից բացի, ունեցել է նաև ոչ պակաս վտանգավոր մեկ հետևանք ևս՝ հայկական տեղանունների օտարականացումը, որը կատարվել է փոխառությունների միջոցով։ Հրաչյա Աճառյանի տվյալներով՝ 20-րդ դարի սկզբին Կոստանդնուպոլսի բարբառում կար մոտ 4000 թուրքերեն բառ, Վանի բարբառում՝ 2100, Ղարաբաղի բարբառում՝ 700, Երևանի բարբառում՝ մինչև 800։ Այս մասին տեղեկացնում է «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամը։

Թյուրքական լեզուների թողած ամենամեծ և վտանգավոր ազդեցությունը կրել են պատմական Հայաստանի տեղանունները՝ բնակավայրեր, աշխարհագրական վայրեր, քրիստոնեական սրբատեղիներ և այլն։ Տեղանունների թյուրքացումն սկսվել է 13-րդ դարից և ավելի հաճախակի բնույթ ստացել 16-17-րդ դարերում՝ օսմանյան և սեֆյան տիրապետությունների հաստատմանը զուգահեռ։

Հայկական տեղանունների յուրացումը կատարվել է խոսակցական մակարդակում, երբ դրանք պարզապես հարմարեցվել են թյուրքերենի հնչյունական առանձնահատկություններին՝ ստանալով նոր հնչողություն։ Օրինակ՝ Ագարակ-Էքրեք, Աղստև-Աղստաֆա, Գավառ-Գևեռ, Կարկառ-Գյառգյառ, Հարժիս-Յայջի, Ձագեձոր-Զանգեզուր, Շահապոնք-Շահբուզ, Շիրակ-Շորագյալ, Վանք-Ֆենք, Կումայրի-Գյումրի, Կարս-Ղարս և այլն։

Փոխառություններ են եղել նաև պատճենումների միջոցով, երբ բառն ստեղծվել է այլ լեզվի, տվյալ դեպքում՝ հայերենի համապատասխան միավորի կազմության ընդօրինակմամբ։ Տեղանունների այդ շարքն ամենամեծ խումբն է կազմում՝ Ազնվաձոր-Գեոզալդարա, Աղջկաբերդ-Ղըզղալա, Ամուլսար-Ղըսըրդաղ, Արեգունի-Գյունեյ, Ծաղկուտ-Գյուլլիջա, Կարմիրաղբյուր-Ղըզըլբուլաղ, Ձորագյուղ-Դարաքենդ, Մոխրոց-Քյոմուռլու, Ջերմուկ-Իստիսու, Սև լիճ-Գարա գյոլ և այլն։ Գործընթացները եղել են նաև իմաստային-հնչյունական պատճենումների տեսքով, երբ հայերենից թյուրքերենին անցած անվանումները՝ թե՛ հնչյունական կազմով և թե՛ իմաստով, համապատասխանում են նախաձևին՝ Աղբերք-Աղբուլաղ, Աղխասար-Ախիդաղ և այլն։ Կան տեղանվանումների պատճենումներ, որտեղ թյուրքերեն են թարգմանվել միայն տեղանվան եզրերը՝ պահպանելով բուն անունը՝ Այրիգետ-Այրիչայ-Այրիսու և այլն։

Տարածված էր նաև բնակավայրերին նոր անուններ տալը՝ փորձելով ջնջել նրանց ազգային պատկանելությունը։ Անվանափոխվում էին անգամ քրիստոնեական սրբավայրերը։

Եթե միջնադարում տեղանունների թյուրքացումը տարերային էր, ապա հետագայում, լավ հասկանալով դրա ռազմավարական նշանակությունը, այն միտումնավոր և ուղղորդված բնույթ էր կրում:

Հայկական տեղանունների նախնական, այն է՝ հայկական տարբերակները, կարելի է գտնել ժամանակի պատմագրական բազմաթիվ աղբյուրներում ու քարտեզներում, այդ թվում՝ օսմանյան։

Երիտթուրքական իշխանությունները նույնպես չափազանց կարևորում էին «ոչ մուսուլմանական» տեղանունները վերափոխելու գործը։ Օսմանյան կայսրությունում տեղանունների համակարգված թյուրքացմանն էր նպատակաուղղված 1913 թվականի մայիսի 13-ին ընդունված «Գաղթականների բնակեցման կանոնադրություն» փաստաթուղթը։ Երիտթուրքական կառավարության ռազմական նախարար Էնվեր փաշայի՝ 1916 թվականի հունվարի 5-ի հրամանագրով պահանջվում էր Օսմանյան կայսրության հայերեն, հունարեն և բուլղարերեն տեղանունները փոխել թյուրքականի։

Սուլթանական, ապա՝ երիտթուրքական ու հանրապետական Թուրքիայի որդեգրած այդ նույն քաղաքականությունն Այսրկովկասի արևելյան հատվածներում և Ադրբեջանի Հանրապետության իշխանության ներքո հայտնված հայկական բնակավայրերի նկատմամբ իրականացրին Մուսավաթական, Խորհրդային Ադրբեջանի և Ադրբեջանի Հանրապետության իշխանությունները։

Այսպիսով՝ հայկական տեղանունների աղավաղման ու սեփականացման ճանապարհով փորձ է արվել վերացնել, ջնջել հայ ժողովրդի պատմությունն ու յուրացնել նրա պատմական ու մշակութային ժառանգությունը։

Ավելացնել նոր մեկնաբանություն

Ավելին հեղինակից

Զել
Զելենսկին երկարաձգել է ռազմական դրությունն ու զորահավաքը մինչև օգոստոսի 6-ը
Իրան
Հզոր բանակի օգնությամբ կարող ենք պնդել մեր դիրքորոշումը և նպաստել տարածաշրջանում խաղաղությանը. Իրանի նախագահ
Ամն
ՌԴ-ն կկարողանա պահպանել ուկրաինական որոշ շրջաններ, բայց ոչ բոլորը. Թրամփի բանագնացը Պուտինի հետ քննարկել է տարածքային հարցը
Գաղա
ՀԱՄԱՍ-ը պաշտոնապես մերժել է հրադադարի վերաբերյալ Իսրայելի վերջին առաջարկը
Ամն
ԱՄՆ-ն մասամբ դուրս է բերում իր զինվորականներին Սիրիայից. NYT
Ռուբիո
Առաջիկա մի քանի օրվա ընթացքում կկարողանանք հասկանալ՝ արդյոք հնարավոր է վերջ տալ Ուկրաինայի հակամարտությունը. Ռուբիո
Բանաձև
ՄԱԿ-ի ԳՎ-ն ռուսական ագրեսիան դատապարտող բանաձևի նախագիծ է ընդունել․ ՀՀ-ն կողմ է քվեարկել
Շուշի
Ադրբեջանում հավատարմագրված դիվանագետներն այցելել են Շուշի ու Ստեփանակերտ
ԵԽ
Հայոց ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայի և Ադրբեջանի նկրտումները Հայաստանի նկատմամբ չեն փոխվել․ ԵԽ պատգամավոր
Հայաքվե
Թուրքիան այնքան հետաքրքրված չէ Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորմամբ, որքան Հայաստանի իշխանությունը
Վարդան
Եթե Արցախի հարցը փակված է համարվում, ապա թշնամին առաջ է քաշում ողջ Հայաստանի հիմնախնդիրը. իրանագետ
Տիգրան
Իշխանության hակարցախյան հռետորաբանության հիմքում Ադրբեջանին «ընծա» մատուցելն է․ Աբրահամյան
Ֆրանսիա
Երևանում հանդիպեցի ԼՂ վտարանդի նախագահին. ֆրանսիացի պատգամավոր
Եմեն
ԱՄՆ-ն ավելի քան 20 հարված է հասցրել Եմենին
Իրան
Թեհրանը պատրաստ է աջակցել Երևանի ու Բաքվի միջև խաղաղության հաստատմանը. Իրանի ԱԳ փոխնախարար
Գազա
ՄԱԿ-ը Գազայում իրավիճակը համարել է ամենածանրը Իսրայելի հետ պատերազմի մեկնարկից ի վեր
Արո
Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումն արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություն չէ. ԱԳ նախարար
Կարծիք
«Արցախցիներ և հայաստանցիներ» շեշտադրումը ազգային միասնությունը խաթարելու վտանգավոր վարքագիծ է
Արաղչի
Իրանի ԱԳ նախարարը մեկնել է ՌԴ. քննարկվելու են նաև տարածաշրջանային հարցեր
Արո
Մեր պայմանավորվածությունը Թուրքիայի հետ՝ բացել սահմանը երրորդ երկրների քաղաքացիների, ինչպես նաև Հայաստանի և Թուրքիայի դիվանագիտական անձնագրեր ունեցողների համար, դեռ կյանքի չի կոչվել. Միրզոյան
Անկախության հռչակագիրը
«Հայաստանի Հանրապետություն» անունով պետությունը ստեղծվել է Անկախության մասին հռչակագրով, որը ենթակա չէ փոփոխության և չեղարկման․ Էդգար Ղազարյան
Մետաքսե
Հաջորդիվ՝ անուն առ անուն. կանգնեցնել է պետք առնետների խրախճանքը. Մետաքսե Հակոբյան
Ագրեսոր
Ադրբեջանն ավելին է, քան ագրեսորը. Եվրախորհրդարանի պատգամավոր
Վարդան
«Այլընտրանքը պատերազմն է» խոսույթը դարձրել են հանրությանը սարսափի մեջ պահելու գործիք. իրանագետ
Եռակողմ
Այսօր Թբիլիսիում նախատեսվում է Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի ԱԳ փոխնախարարների եռակողմ հանդիպում
Փաստ
Արդյոք դեռ ունե՞նք անկախություն. «Փաստ»
Փաստ
Ջահերով երթը պայքարի դրսևորում է` ընդդեմ մոռացության, ուրացման ու մանկուրտացման. «Փաստ»
Ուկր
Ուկրաինայի Գերագույն ռադան հաստատել է ռազմական դրության և զորահավաքի
Ամն
ԱՄՆ-ն մեղմացնում է ռազմական օգնության դիմաց Կիևի կողմից վճարման պահանջները. Bloomberg
Դինք
Թուրքիայում Հրանտ Դինքի և Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառումներ կլինեն