Ինչո՞ւ է այդքան աղմուկ բարձրանում Ալմա-Աթայի հռչակագրի շուրջ

Ինչո՞ւ է այդքան աղմուկ բարձրանում Ալմա-Աթայի հռչակագրի շուրջ, որն ընդունվել է որպես Հայաստանի տարածքային սահմանազատման հիմնական սկզբունք։ Իր ֆեյսբուքյան էջում այս հարցն է բարձրացնում քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանը՝ նշելով. «Թվում էր, թե երկար դժկամությունից հետո Ադրբեջանը համաձայնեց այս հռչակագրի հիման վրա սահմանազատել Հայաստանի հետ սահմանը։ Թվում է, թե բոլորը պետք է երջանիկ լինեին։ Բայց այդպես չստացվեց։ Եվ ամբողջ խնդիրն այն է, որ սահմանազատման հանձնաժողովների մակարդակով համաձայնեցված առաջին փաստաթղթում Հայաստանը տվեց հետագայում վերանայել այս հիմնարար սկզբունքը։ Եվ բնականաբար, հարց առաջացավ՝ էլ ի՞նչ սկզբունքներ կարող են հիմք հանդիսանալ ՀՀ պետական սահմանների որոշման համար։

Այլ հիմնական սկզբունքներ չկան։ Ուզեք, թե ոչ, դուք ստիպված կլինեք կառչել Ալմա-Աթայի հռչակագրից: Բայց այդ դեպքում ինչի՞ վրա է հույս դնում Ադրբեջանը՝ առաջարկելով սահմանազատման հիմնական սկզբունքների վերանայման տեսական հնարավորությունը։ Ի վերջո, ոչ ոք չի կասկածում, որ Հայաստանի համաձայնությունն այս առաջարկին հետևանք է եղել Ադրբեջանի հիմնարար պայմանների։ Ուստի Ադրբեջանը պատճառ ունի երբևէ հրաժարվելու այդ սկզբունքներից։ Եվ նա, ամենայն հավանականությամբ, կհրաժարվի Հայաստանից առաջին տարածքները ստանալուն պես։
Ի՞նչ է անելու Հայաստանը այդ ժամանակ։

Սա մի բան է, որի մասին արժե այսօր խոսել: Փաստն այն է, որ Ալմա-Աթայի հռչակագրում որպես Հայաստանի սահմանների որոշման հիմնական սկզբունք որդեգրված քաղաքական և իրավական հիմքը բավականին երերուն է և սպառնում է լուրջ խնդիրներ ստեղծել Հայաստանի համար։
Վերջերս ես իմ ստատուսներից մեկում նշել էի, որ հույսեր կապելով 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի հետ՝ որպես տարածքների սահմանազատման հիմնական սկզբունքի, Հայաստանի Հանրապետությունը կարծես թե սահում է դեպի Կոսովոյի պետության կարգավիճակ՝ մասնակի ճանաչմամբ։ ՄԱԿ-ի անդամ երկրի դեպքում նման միտումը անհավանական է թվում։ Սակայն մի իրավիճակի ի հայտ գալը, որտեղ հակասական վերաբերմունք կա Ալմա-Աթայի հռչակագրի նկատմամբ, առաջացրել է այս աննախադեպ քաղաքական կերպարանափոխությունը։ Հիշեցնեմ, որ մենք աշխարհում ապրում ենք արմատական քաղաքական փոփոխությունների ժամանակաշրջան։

Ֆեյսբուքի շատ օգտատերեր իմ դիտողությունում տեսան հարձակում Աթայի հռչակագրի «սուրբ, փրկարար էության վրա»: Եվ ինչպես միշտ, նրանք սկսեցին վեր հանել Ռուսաստանի մեքենայությունները այս հարցում (հայ գործիչներից շատերը չեն կարող այլ կերպ մտածել): Բայց կարծում եմ, որ նման գնահատականները պարզապես շատերի մոտ քաղաքական մտածողության բացակայության հետեւանք են։ Բավական է ավելի լավ ծանոթանալ Ալմա-Աթայի հռչակագրի թեմային, և իմ արտահայտած մտահոգությունները դառնում են թափանցիկ։

Այսպիսով.

Պետությունների միջազգային ճանաչման խնդիրը միջազգային հարաբերությունների ամենասկզբունքային խնդիրն է։ Պետություն ձևավորող ժողովրդի բոլոր իրավունքները սկսվում են նրա ինքնիշխանության ճանաչումից։ Ներկայումս դա ամենաշատը վերաբերում է հետխորհրդային տարածքի նոր պետություններին։ Խորհրդային Միության փլուզումից երեք տասնամյակ անց այս պետությունների քաղաքական և իրավական հարցերը ստանում են ճգնաժամային բնույթ՝ սպառնալով խնդիրը հասցնել միջազգային ճանաչման բուն երևույթի ճգնաժամի։ Ուկրաինայի հետ մեկտեղ ամենաբարդ խնդիրներից մեկը Հայաստանի Հանրապետության խնդիրն էր։

Ամեն ինչ սկսվեց ԽՍՀՄ Սահմանադրության լուծարումից և հետխորհրդային տարածքի ժողովուրդների հարաբերությունների նոր հիմնարար սկզբունքների որդեգրման փորձերից։ Ալմա-Աթայի համաձայնագիրը ԱՊՀ-ի նպատակների ու սկզբունքների, դրա հիմքերի հռչակագիր է։ Հռչակագիրն ընդունվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին նախկին ԽՍՀՄ տասնմեկ հանրապետությունների կողմից և հաստատվել է Բելովեժսկայայի համաձայնագիրը՝ նշելով, որ ԱՊՀ-ի ձևավորման դեպքում ԽՍՀՄ-ը կդադարի գոյություն ունենալ: Այն պարունակում էր թեզ՝ միմյանց տարածքային ամբողջականության և գոյություն ունեցող սահմանների անձեռնմխելիության ճանաչման և հարգանքի մասին։ Խոսքը նախկին խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմանների մասին էր։

Թվում էր, թե փրկության սկզբունք է գտնվել։ Բայց ի՞նչ եղավ հետո։ Հետխորհրդային տարածքի ազգային-տարածքային սահմանազատման օրինականությունը կասկածի տակ դրվեց այն ժամանակ, երբ 1996 թվականի մարտի 15-ին Ռուսաստանի Պետդուման ընդունեց Բելովեժյան համաձայնագրերի իրավական անհամապատասխանության մասին որոշումը։ Այդ ժամանակ հետխորհրդային միջազգային կարգը իրավաբանորեն ձևակերպված չէր։ Երկրորդ հարվածը Ալմա-Աթայի հռչակագրին հասավ այն ժամանակ, երբ 2008 թվականի օգոստոսի 26-ին Ռուսաստանը հետևեց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության միջազգային իրավական ճանաչմանը: Եվ այս հռչակագրի ապալեգիտիմացման ապոթեոզը Ուկրաինայի պատերազմն էր։ Հետխորհրդային տարածքի քաղաքական էրոզիան աստիճանաբար կշարունակի ընդլայնվել ու խորանալ մինչ օրս։

Բայց Ալմա-Աթայի հռչակագիրը հիմնարար նոր իմաստ ձերք բերեց, երբ աշխարհառազմավարական նշանակություն ստացավ արևմտյան երկրների համար՝ ընդգծելով Ուկրաինայի տարածքի նկատմամբ Ռուսաստանի հավակնությունների անօրինականությունը։ Այս հանգամանքը խթանեց Ռուսաստանի նիհիլիզմը այս հռչակագրի նկատմամբ։ Փաստորեն, այս հռչակագիրը դարձել է կարմիր գիծ, որի շուրջ խմբավորվում են ոչ միայն հետխորհրդային տարածքի տարածքային սահմանազատման, այլեւ ուժերի ու շահերի գլոբալ հավասարակշռության կողմնակիցներն ու հակառակորդները։

Հայաստանի համար խնդիրն այն է, որ պնդելով Ալմաթիի հռչակագիրը որպես իր սահմանների որոշման հիմնական սկզբունք՝ նա հայտնվել է աշխարհաքաղաքական այս դիմակայության կենտրոնում։ Հասկանալի է, որ քաղաքական գործընթացներում ցանկացած կտրուկ շրջադարձ պետք է ազդեր նրա վրա։ Այսօր և՛ Ռուսաստանը, և՛ ՀԱՊԿ անդամ երկրները շահարկում են այս հանգամանքը՝ կասկածի տակ դնելով Հայաստանի սահմանների օրինականությունը։ Դա տեղի է ունենում այն ֆոնին, որ Ռուսաստանի՝ Արևմուտքի հետ սուր առճակատման մեջ մտնելը փոխել է նրա վերաբերմունքը մեր տարածաշրջանի երկրների նկատմամբ։ 

Հայաստանը խանգարող օղակ է դարձել Թուրքիայի հետ դաշնակցային հարաբերություններ ստեղծելու Ռուսաստանի նոր քաղաքականության մեջ. Բնականաբար, ստեղծված իրավիճակը վերակենդանացրել է Հայաստանի շահերի շուրջ սակարկելու ավանդույթը։ Դժվար թե Ադրբեջանը բաց թողնի հայ ժողովրդին պետականության օրինական հիմքերից զրկելու նման հնարավորությունը։ Սա պետք է լուրջ վերաբերվել:
Հայաստանը հնարավորություններ ունի՞, եթե խորանա իմ նկարագրած աշխարհակարգի հիմքերի գլոբալ քայքայման գործընթացը։ Մենք կարող ենք խոսել այս մասին երբևէ»: